Zaburzenia odżywiania u dzieci i młodzieży. Rola lekarza i dietetyka w procesie profilaktyki i leczenia nadwagi i otyłości. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży staje się w chwili obecnej problemem bardzo istotnym.
Uważa się, że nawet co drugie dziecko ma zwiększoną masę ciała w stosunku do wieku i wzrostu. Jednak to nie tylko problem zwiększonej masy ciała jest niebezpieczny w tej grupie wiekowej. Zaburzenia odżywiania, jako problem szeroki, w tym np. objadanie się kompulsywne, jedzenie wybiórcze, stosowanie różnych eliminacyjnych niesie ze sobą ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań.
Celem przybliżenia tego problemu posłużę się przedrukiem pracy: Preventing Obesity and Eating Disorders in Adolescents, autorów: Golden N.H., Schneider M., Wood C., zamieszczonej na łamach czasopisma Pediatrics, które opracował dr n. med. Piotr Sawiec, redaktor naczelny serwisu „Pediatria” w portalu mp.pl.
Nadwagę definiuje się jako wartość wskaźnika masy ciała (BMI) w przedziale 85.–95. centyla dla płci i wieku, natomiast otyłość to BMI ≥95. centyla dla płci i wieku. Większość otyłych dzieci i młodzieży jest zagrożonych dużym ryzykiem otyłości w wieku dorosłym. Niesie to za sobą wiele następstw medycznych oraz psychospołecznych.
Pediatrzy próbując zapobiegać otyłości u swoich pacjentów mogą mieć obawy, czy ich porady nie doprowadzą do powstania zaburzeń odżywiania. Co prawda u większości młodzieży, u których rozwinęły się zaburzenia odżywiania, nie obserwowano otyłości. Jednak zaburzenia te mogą się rozwinąć u niewielkiej grupy próbującej zmniejszyć masę ciała. Rozpoczynają się wtedy od prób „zdrowego jedzenia”. Nieprawidłowa interpretacja zaleceń dotyczących profilaktyki nadwagi i otyłości może prowadzić do eliminacji pokarmów uznawanych przez młodzież i rodziców za „złe i niezdrowe”.
Wprowadzenie diet eliminacyjnych, zmniejszenie przyjmowania posiłków, głodzenie się może prowadzić do wystąpienia takich objawów jak: hipotermia, bradykardia, hipotensja, zaburzenia ortostatyczne, zapalenie trzustki, kamica żółciowa, zaburzenia elektrolitowe, brak miesiączki czy osteoporoza.
Należy pamiętać, że dla prawidłowego rozwoju umiarkowanie aktywna nastolatka wymaga około 2200 kcal/24 h, a umiarkowanie aktywny nastolatek około 2800 kcal/24 h. Młodzież intensywniej uprawiająca sport wymaga zdecydowanie większej liczby kalorii. Zatem w przypadku wielu nastolatków ścisłe przestrzeganie diety <2000 kcal/24 h może prowadzić do deficytu energetycznego i utraty masy ciała.
Młodzież z nadwagą próbując zmniejszyć masę ciała wdraża nieprawidłowe zachowania (np. wywoływanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, preparatów „na odchudzanie”, pomijanie posiłków) częściej niż rówieśnicy z prawidłową masą ciała. Początkowe zwiększenie aktywności fizycznej może się przerodzić w kompulsywne i nadmierne wykonywanie ćwiczeń fizycznych. Zmniejszenie masy ciała u dziecka z nadwagą wiąże się z pochwałami i wzmacniającymi sygnałami od rodziny, przyjaciół czy lekarzy, co może pogłębiać zaangażowanie w aktywności prowadzące do dalszego zmniejszenia masy ciała. Następstwem tego może być izolacja społeczna, rozdrażnienie, trudności z koncentracją, zaburzony obraz ciała oraz strach przed ponownym zwiększeniem masy ciała. Wszystko to sprawia, że łatwo można przeoczyć rozwijające się zaburzenia odżywiania u wcześniej otyłego dziecka.
Co sprzyja zaburzeniom odżywiania oraz nadwadze i otyłości
Różne zachowania sprzyjają zarówno zaburzeniom odżywiania, jak i (paradoksalnie) nadwadze i otyłości.
1. Stosowanie specjalnych diet ubogokalorycznych
Dieta taka jest czynnikiem ryzyka nie tylko zaburzenia odżywiania, ale również otyłości. Paradoksalnie może się wiązać nawet z kilkukrotnym zwiększeniem ryzyka nadmiernego przyrostu masy ciała i epizodów napadowego objadania się. Jest również najważniejszym czynnikiem predykcyjnym wystąpienia zaburzeń odżywiania. Restrykcyjne diety nie sprzyjają zatem utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
2. Zwiększenie częstości spożywania posiłków razem z rodziną
Częstsze, wspólne spożywanie posiłków poprawia jakość diety (większe spożycie owoców, warzyw, produktów zbożowych, bogatych w wapń i błonnik, mniejsze spożycie napojów gazowanych), nawet jeżeli nie zapobiega skutecznie rozwojowi otyłości. Zapobiega również wystąpieniu zaburzeń odżywiania (przede wszystkim u dziewcząt). Najlepiej spożywać posiłki przygotowywane samodzielnie. Dużo zależy od wzorców płynących od rodziców. Ich wpływ powinien prowadzić do wybierania zdrowszych pokarmów. Posiłki powinny również sprawiać przyjemność. Pozytywny wpływ na dietę w okresie młodzieńczym utrzymuje się również w okresie dorosłości.
3. Rozmowy o diecie i masie ciała wśród członków rodziny i komentarze rodziców
W czasie takich rozmów, komentarze rodziców (w tym ich własne doświadczenia dotyczące specjalnych diet) zachęcające do zmniejszenia masy ciała i stosowania diety nawet przy dobrych intencjach mogą być negatywnie odebrane przez dzieci i młodzież. Mogą się przyczynić do występowania otyłości oraz zaburzeń odżywiania (częstsze stosowanie restrykcyjnej diety, niewłaściwych zachowań kontrolujących masę ciała, napadowe objadanie się). Należy zatem unikać komentowania masy ciała nastolatka i zniechęcać do stosowania restrykcyjnej diety. Korzystne jest natomiast neutralne omawianie zasad zdrowego żywienia oraz ćwiczeń fizycznych dla zachowania odpowiedniej sprawności. Sprzyja to też zadowoleniu z obrazu własnego ciała u młodzieży.
4. Dokuczanie i wyśmiewanie z powodu masy ciała
Dokuczanie i wyśmiewanie z powodu masy ciała dotyczy nawet 30–40% młodzieży z nadwagą.
Dokuczliwe uwagi ze strony członków rodziny i innych bliskich osób są czynnikiem predykcyjnym wystąpienia nadwagi, napadowego objadania się oraz skrajnych zachowań podejmowanych w celu kontroli masy ciała u dziewcząt oraz nadwagi u chłopców, należy ich zatem unikać.
5. Prawidłowa ocena obrazu własnego ciała
Z wyglądu swojego ciała niezadowolonych jest około 1/3 nastoletnich dziewcząt i 1/4 nastoletnich chłopców, zwłaszcza w przypadku nadwagi. Niezadowolenie takie jest znanym czynnikiem ryzyka zaburzeń odżywiania, stosowania restrykcyjnej diety, nieprawidłowych zachowań kontrolujących masę ciała, zmniejszenia aktywności fizycznej u dziewcząt i napadowego objadania się u chłopców
Autorzy w omawianej pracy dużo uwagi poświęcają dialogowi motywującemu. Dzięki stosowaniu tej metody u dzieci z nadwagą udało się zmniejszyć BMI o 3,1 punkta więcej niż w grupie w której nie stosowano dialogu motywującego. Również wyniki badań oceniających stosowanie dialogu motywującego u młodzieży z zaburzeniami odżywiania są obiecujące. Dialog motywujący skupiający się na rodzinie zachęcający do prozdrowotnych zachowań ogranicza ryzyko, że terapia otyłości doprowadzi do zaburzenia odżywiania.
PODSUMOWANIE
Jak wykazano w artykule, leczenie dzieci i młodzieży z powodu nadwagi i otyłości jest bardzo trudne. Zalecenia, które przekazujemy młodym pacjentom mogą być czasami odebrane w sposób niezamierzony. Zalecenia ograniczenia jedzenia mogą wywołać zaburzenia odżywiania prowadzące do nadmiernej utraty masy ciała i licznych powikłań ww. wymienionych. Z tego powodu wsparcie dietetyka i psychodietetyka, specjalizującego się w leczeniu dzieci w całym procesie jest bardzo istotne i cenne. Niekiedy konieczne są konsultacje psychologiczne i psychiatryczne.
Bardzo ważne w całym procesie jest wsparcie rodziny dziecka. Tylko wspólnie jesteśmy w stanie wdrożyć w naturalny sposób zdrowe nawyki żywieniowe i zmotywować młodego pacjenta do prawidłowego wprowadzania zaleceń lekarskich i dietetycznych.
Dr n.med. Katarzyna Jankiewicz-Ziobro
Poradnia Zaburzeń Metabolicznych i Leczenia Otyłości
NZOZ Twoje Zdrowie
Sosnowiec Naftowa 11